ks. Jan Kanty Pytel
Sens teologiczny terminu sarks - soma w Nowym Testamencie
Język hebrajski zna tylko jeden termin na oznaczenie ciała - basar. Biblia nigdy nie deprecjonuje ciała - basar. Stworzył je Bóg, Syn Boży przyoblekł się w ciało. Święty je przemienia. Powołane jest ono do zmartwychwstania, co znajduje wyraz w wyznaniu wiary (wierzę) "w ciała zmartwychwstanie". W Księgach natchnionych Starego Testamentu określa stan zewnętrzny człowieka.
Nowy Testament poszerza sens basar - ciała i wprowadza dwa greckie terminy i ukazuje złożoność człowieka: materię i ducha, który je ożywia (ciało i dusza). Te dwa elementy tworzą ścisła jedność, kształtują byt osobowy człowieka. Człowiek przez basar - ciało wyraża się na zewnątrz. Jest ono "cielesna powłoką" człowieka.
Tkacz:
Odziałeś mnie skórą i ciałem
i spiąłeś żyłami i kośćmi
darzyłeś miłością, bogactwem
Troskliwość Twa strzegła mi ducha
A w sercu to ukrywałeś" (Hi 10, 11)
"Ty utkałeś mnie w łonie mej matki.
Dziękuje Ci , ze mnie stworzyłeś tak cudownie,
Godne podziwu są Twoje dziele.
Kiedy w ukryciu powstawałem,
Utkany w głębi ziemi.
Oczy Twe widziały me czyny
I wszystkie są spisane w twej Księdze.
Dni określone zostały
Chociaż żaden z nich jeszcze nie nastał (Ps 139, 13 - 14).
Garncarz:
"Zanim ukształtowałem cię w łonie matki,
znałem cię" (Jer 1, 5)
"Twe ręce ukształtowały mnie, czyniły. Wspomnij, żeś ulepił mnie z gliny
I chcesz obrócić mnie w proch?" (Hi 10, 8 - 9).
Z tej racji autor natchniony w śpiewie zachwyca się godnością człowieka:
"Wielu poniżonych zasiadło na tronie,
I ten o którym nikt nie myślał, nosi koronę" (Syr 11, 5).
"I dam wam serce nowe i ducha nowego tchnę do waszego wnętrza, odbiorę wam serce kamienne, a dam wam serce z ciała" (Ez 36, 26).
W sumie jednak, w kontekście biblijnym, sarks oznacza ciało znikome, kruche, przemijalne. Soma natomiast określa organiczna jedność całego ciała (anatomia człowieka), oznacza całego człowieka w jego relacji ciało sarks do ciała - soma. Można to czynić jedynie dzięki światłu Objawienia. Jedno nie ulega wątpliwości. Cały człowiek zamyka się i w sarks i w soma. Są jednak miedzy nimi odcienia znaczeniowe, dostrzegalne szczególnie w teologii apostola Pawła. Apostoł nigdy nie używa terminu soma na oznaczenie trupa ludzkiego. Przypisuje mu wielka godność, która wyrasta z daru i mocy przekazywania daru życia: (por. Rz 1, 24; 4, 19;1 Kor 7, 3.6, 13 - 20).
Charakterystyczne w teologii Pawła jest to, ze nigdy nie stosuje termin soma na określenie znikomości człowieka, tego wszystkiego, co wyłącznie ludzkie. To wchodzi w świat ciała - sarks. Paweł zatem nie ma katalogu grzechów ciała - soma. W katalogach grzechów jest tylko sarks (por. Rz 1, 16 - 32). Sarks - ciało może jednak wziąć w jasyr ciało - soma (por. Rz 6, 16) i w ten sposób ulega poniżeniu (por. 1 Kor 15, 43), ponadto może popełniać grzechy ciała (por. Rz 8, 12). Trzy bowiem moce rozciągają władztwo nad ciałem - soma: Prawo, grzech, śmierć. Te trzy moce: Prawo, grzech, śmierć zniewalają ciało - sarks (por. Rz 7, 5).
Soma - ciało synonim człowieka dostaje się do niewoli sarks i niewoli grzechu. Z tego punktu widzenia ciało - soma (osoba ludzka) "odbiega" od dostojeństwa nadanego sobie przez Stwórcę (por. Rdz 1, 26).
Paweł apostoł w terminie soma - ciało pomija aspekty ziemskiej egzystencji człowieka. Sytuuje on soma - ciało na wyższym poziomie bytowania i w ten sposób staje się nośnikiem nowej rzeczywistości. Można powiedzieć, jest to moja hipoteza robocza, że w teologii apostola Pawła uwidacznia się spirytualizacja i interioryzacja terminu soma - ciało.
1) Sarks - ciało Jezusa ziemskiego
Sławna Pieśń o Logosie (J 1, 1 - 16) zawiera zdanie: "A Słowo stało się ciałem" - sarks. Logos przyjął ciało z Maryi Dziewicy "za sprawą Ducha Świętego", przybrał do natury Boskiej w osobie Boskiej prawdziwe, kruche, znikome ludzkie ciało - sarks (naturę ludzką).
Biblia Poznańska z uwagi na czytelnika daje tłumaczenie : "A Słowo stało się człowiekiem". Takie tłumaczenie ułatwia czytelnikowi zrozumienie terminu sarks - ciało. Jest bezspornie poprawne, ale nieco niebezpieczne, bo oddala od teologicznej intencji natchnionego autora. Nie uwzględnia sytuacji życiowej (Sitz im Leben) Pieśni. Zdanie "A Słowo stało się ciąłem" - sarks ma akcent polemiczny, przeciwstawia się doketyzmowi, kierunkowi historyczno teologicznemu, który twierdził, ze Logos - Bóg - Człowiek miał tylko pozorne ciało.
Pieśń w bliższym kontekście charakteryzuje zbawcze działanie Logosu, który przyjął ludzkie ciało - sarks (naturę ludzką):
"Wszystkim tym jednak, którzy Je przyjęli,
dało moc, aby się stali dziećmi Bożymi,
tym, którzy wierzą w imię jego -
którzy ani z krwi, ani z żądzy ciała,
ani z woli męża,
ale z Boga się narodzili."(J 1, 12 - 13).
Tekst natchniony nie ma tutaj wymiaru antropicznego, fizjologicznego, nie opisuje biologicznego procesu powstania człowieka. W Pieśni są opisane w formie antytezy dwa rodzaje zrodzenia człowieka. Jedno z mocy Boga - Logosu, z wiary i łaski. Tak zrodzeni noszą miano "dzieci Bożych" (tekna tou Theou). Apostoł Paweł też posługuje się terminem tekna - dzieci, a obok tego stosuje termin hyioi - synowie: "Sam Duch wspiera swym świadectwem naszego ducha, że jesteśmy dziećmi Bożymi" (tekna). Jeżeli zaś jesteśmy dziećmi to i dziedzicami: dziedzicami Boga, a współdziedzicami Chrystusa" (Rz 8, 16 - 17). "Wszyscy bowiem przez wiarę jesteście synami (hyioi) Bożymi". Bo wy wszyscy, którzy zostaliście ochrzczeni w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa" (Ga 3, 26). Znamienny jest tekst Pawła o duchowym zrodzeniu: "Dzieci moje, oto ponownie w bólach was rodzę, aż Chrystus w was się ukształtuje" (Ga 4, 19).
Tekna jest ulubionym terminem apostola Jana (por. J 1, 12; 1 J 2, 13 - 17).
2) Małżeństwo - sarks i soma.
Faryzeusze prowadza z Jezusem kontrowersje na temat nierozerwalności małżeństwa. W centrum polemiki jest list rozwodowy dany przez Mojżesza. Jezus odwołuje się do podstawowego tekstu biblijnego i uzasadnia bezwzględną nierozerwalność małżeństwa: "Czy nie czytaliście że Stwórca od początku stworzył ich jako mężczyznę i kobietę. I rzekł: Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciąłem - sarks (sarks mia - jedno ciało) (por. Rdz 1, 27;2, 24). Małżeństwo nazwane sarks mia -
jedno ciało, jest z prawa Bożego i prawa natury jedno i nierozerwalne.
Paweł apostoł na zapytania Koryntian dawał praktyczne wskazania odnośnie do małżeństwa. Stwierdza uroczyście, ze małżeństwo jest jedno, nierozerwalne, służy prokreacji. Poza tym jest pomocne do regulacji popędu seksualnego. Stad dozwolona jest tylko czasowa abstynencja za obopólna zgodą i do czasu, z motywów religijnych. Apostoł podkreśla prawo do ciała (ius ad corpus). Prawo do ciała żony ma mąż, prawo do ciała męża - ma żona. Paweł stosuje nazwę soma. Ocenia je w perspektywie religijnej, soterycznej, eschatycznej (por.1 Kor 7, 1 - 6). Małżeństwo stanowi wiec hen soma - jedno ciało, którego nie można dzielić.
3) Soma - ciało Jezusa jest świątynią
Jezus przyszedł na teren jerozolimskiej świątyni. Zaprowadził tam ład, powywracał stoły bankierów, którzy wymieniali obcą walutę na sykle w celu zapłacenia podatku świątynnego, przepędził zwierzęta ofiarne, powywracał stoły, oszczędził biednych handlarzy gołębi. Prawo nad świątynia miał arcykapłan i prorok.
Arcykapłana wszyscy znali, wiedzieli, ze jest nim Annasz. Jezus zatem miał dać znak (semeion - cud), że jest prorokiem. Jezus dał odpowiedź enigmatyczna. "Zburzcie tę świątynie, a Ja w trzy dni wzniosę ją na nowo (por. J 2, 19). Jezus użył słowa aramejskiego, które ewangelista przełożył na język grecki - egeiro: odbudowuję i wskrzeszam. Ewangelista daje odpowiedź, że On mówił o świątyni swego ciała. Świątynia - sanktuarium (greckie naos). Tym sanktuarium jest ciało - soma Jezusa. "W Nim bowiem mieszka cała pełnia Bóstwa na sposób ciała" (somatikos, przysłówek od rzeczownika soma - ciało), tzn. prawdziwy, rzeczywisty, widzialny na skutek Wcielenia (por. kol 2, 9).
4) Soma - eucharystyczne Ciało Jezusa
Przekaz słów ustanowienia Eucharystii znajduje się u synoptykow (Mt 26, 26 - 30; Mk 14, 22 - 25; Łk 22, 19 - 20). Z kanonicznego przekazu wynika, ze Jezus ustanawia Eucharystie jako ofiarę Nowego Przymierza, która staje się Nowa Pascha, eliminuje Paschę Starego Przemierza, Eucharystia staje się ofiara Nowego Przemierza, jest wieczną pamiątką Jego śmierci i zmartwychwstania, a jednocześnie zapowiedzią Jego powtórnego przyjścia w chwale. Najważniejszy przekaz znajduje się u apostola Pawła. Apostoł przejął go z Tradycji za pośrednictwem Kościoła: "Ja bowiem otrzymałem od Pana to, co wam przekazuję" (1 Kor 11, 13). Tę naukę Paweł głosił w Koryncie w 41 roku. Wtedy ryt celebracji eucharysrtycznej był już rozpowszechniony i utrwalony.
Paweł pozostawił go w formie spisanej w Liście, który wysłał do Koryntu z Efezu w 56 roku. "Pan Jezus tej nocy, kiedy został wydany, wziął chleb i dzięki uczynniwszy, połamał i rzekł >To jest Ciało moje za was (wydane)<. Czyńcie to na moja pamiątkę. Podobnie skończywszy wieczerzę, wziął kielich mówiąc: >Kielich ten jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moja pamiątkę.< Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb i pijecie kielich, śmierć pana głosicie, aż przyjdzie" (1 Kor 11, 24 - 26). Synoptycy oraz Paweł aramejskie słowo ciało oddają przez greckie soma. Ten rzeczownik oznacza wiec eucharystyczne Ciało Jezusa. Oczywiście, Jezus jest obecny w Eucharystii z Ciałem uwielbionym, zmartwychwstałym.
5) Ciało człowieka - świątynią Boga
Paweł apostoł pisze o ciele w konkretnej sytuacji życiowej (Sitz im Leben). W Koryncie był świadkiem niepohamowanej swobody seksualnej. Na Akrokoryncie uprawiany był sakralny nierząd - hierodulia (hieros - sakralny i doulia - służba). W tej służbie uczestniczyło tysiąc sakralnych prostytutek. Poza tym szczególnie w Koryncie, mieście o dwóch portach (Kenchry i Lechaion), które były bramami na ówczesny świat, styl życia wyznaczało porzekadło: "wszystko mi wolno" (1 Kor 6, 12). Nic dziwnego, że w tym mieście utrwaliły się nazwy: korynthiastes - suteren, oraz korynthiadzein - żyć na model koryncki, korzystać z pełnej swobody seksualnej na co dzien. Ciekawe, ze właśnie na tym "gnojowisku" apostoł Paweł zasądził lilie czystości, a te na tym polu się przyjęły i zakwitły. Lilie dziewictwa, celibatu i czystości. W Koryncie, gdzie były już liczne małżeństwa mieszane i związane z tym problemy dogmatyczno - moralne i duszpasterskie, Paweł otwarcie proklamował naukę o godności ciała - soma człowieka:
"Czyż nie wiecie, żeście świątynią Boga i że Duch Boży mieszka w was?"
Jeżeli ktoś zniszczy świątynię Boga, tego zniszczy Bóg. Świątynia Boga jest święta, a wy nią jesteście" (1 Kor 3, 16 - 17). Ta wypowiedź znajduje się w kontekście "roli uprawnej" i "budowli Bożej". Są to metafory Kościoła, który stale jak rola jest uprawiany i budowla, która jest nieustannie w rozwoju. Te role uprawiają duszpasterze (i wyznawcy Jezusa), oni też trudzą się przy budowie Bożej. Jedni i drudzy będą nagrodzeni w zależności od motywów (intencji), jakimi posługiwali się w pracy. Werset 16 wyjaśnia, że to właśnie Koryntianie są budowlą - świątynią - naos (sanktuarium), w której mieszka Duch Boży.
Dalej Paweł stwierdza, ze ciało - soma jest dla Pana, a Pan dla ciała - soma. Bóg wskrzesił Pana, wskrzesi tez wierzących, którzy razem z Chrystusem tworzą jedno ciało - Kościół (makronaos - makros - wielka, naos - świątynia). Apostoł pisze w formie retorycznej, powtarza to, co znane było już w Koryncie z katechezy:
"Czyż nie wiecie że ciało wasze jest świątynia (naos - sanktuarium: Biblia Tysiąclecia tłumaczy - przybytkiem) Ducha Świętego, który w was jest, a którego macie od Boga, i że już nie należycie do samych siebie? Za wielka bowiem cenę zostaliście nabyci. Chwalcie wiec Boga w waszym ciele!" (1 Kor 6, 19).
Z zapisu kanonicznego wynika, że:
.- ciało - soma jest świątynia Boga
.- o świątyni decyduje to, że Bóg w niej mieszka
.- Bóg jest Panem i właścicielem świątyni ("nie należycie do siebie")
.- Bóg odbiera kult uwielbienia w świątyni ciała (soma - ciało, naos - świątynia) ).
.- kult składany Bogu w świątyni ciała polega na praktykowaniu cnot, zwłaszcza cnoty czystości! ).
.- człowiek jest odpowiedzialny za swoje ciało - soma - naos, nie może burzyć świątyni ciała - jej zburzenie jest obwarowane najwyższa sankcją: "Jeśli ktoś zniszczy świątynie Boga, tego zniszczy Bóg" (1 Kor 3, 17). ).
.- burzyciel świątyni ciała (soma), niszczy nie swoją własność, lecz to, co jest eksterytorialne - Boże! ).
.- burzenie świątyni dokonuje się przez grzech przeciwko ciału (soma), szczególnie przez kazirodztwo (por. 1 Kor 5, 1 - 5) oraz cudzołóstwo (por. 1 Kor 6, 9).
Ciało człowieka: soma - naos ma nieomylną i niezawodną obietnicą wskrzeszenia z martwych:
"Nasza ojczyzna (politeuma - polis - miasto, polites - obywatel Miasta Bożego, por. Hbr 13, 14) jest w niebie. Stamtąd też jako Zbawcy oczekujemy Pana Jezusa Chrystusa, który przekształci nasze ciało (soma) poniżone w podobne do swego chwalebnego ciała tą mocą, jaka może On także wszystko, co jest, sobie podporządkować" (Flp 3, 0 - 21). Ciało poniżone zostanie przez śmierć, człowiek bowiem musi przejść przez "bramę pokornych", ale roztacza się nad nim brzask poranka wielkanocnego - wtedy to, co "zniszczalne" przywdzieje to, co "niezniszczalne", to, co śmiertelne" - przyodzieje się "w nieśmiertelność" (por 1 Kor 15, 53)
Bibliografia
FA., w: Słownik Teologii Biblijnej. Dzieło zbiorowe. Redaktor naczelny X. Leon - Dufour, Tłumaczył i opracował ks. K. Romaniuk. Pallottinum, Poznań - Warszawa 1973, ss. 140 - 149
J. Steinmann, Szaweł z Tarsu, Instytut Wydawniczy - Znak (tłumaczenie Anna Turowiczowa) 1965
K. H. Schelkle, t.3 etos. Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy - Kraków (tłumaczenie Maria Lew Dylewski CRL) 1984
J. Gnilka, Paweł z Tarsu. Apostoł i świadek (tłumaczenie Wiesław Szymona OP). Wydawnictwo M, Kraków 2001 (por. ciało - sarks ss. 300 - 304)